งานเขียนสารคดี

งานเขียนสารคดี

(ภาพจาก www.shopinlove.com)

1.1 แนวคิดเกี่ยวกับสารคดี

โดยทั่วไปสารคดี (Non-Fiction) เป็นหนังสือร้อยแก้ว (Prose) ประเภทหนึ่งซึ่งมีผู้ให้ความหมายและแยกประเภทสารคดีต่างๆ กันออกไป (ทวีศักดิ์  ญาณประทีป, 2532, น.1) สารคดี คือ งานประพันธ์ร้อยแก้วที่ผู้เขียนมุ่งที่จะเสนอความรู้และความจริงเกี่ยวกับเรื่องราวต่างๆ เป็นหลัก เพื่อให้ผู้อ่านได้รับทั้งความรู้และความเพลิดเพลินไปพร้อม ๆ กันด้วย อาจมีการสอดแทรกจินตนาการไปด้วยก็ได้ (ชลอ รอดลอย, 2544, น.5)

คำว่า “สารคดี” ตรงกับภาษาอังกฤษสองคำ คือคำว่า Non-Fiction หมายความว่า ไม่ใช่นวนิยาย ไม่ใช่เรื่องโกหก เป็นการให้ความหมายกว้างๆ นั่นคือ หนังสือสารคดี อีกคำหนึ่งคือ Feature หมายถึงสารคดีเรื่องเอก เหมาะกับลงหนังสือพิมพ์ คือการนำเรื่องเด่นๆ มาเขียนเป็นสารคดีสำหรับหนังสือพิมพ์ ซึ่งน่าจะเรียกวาบทความสารคดี (พิมาน แจ่มจรัส, 2550, น.409) ความเข้าใจที่มีต่อคำว่า “สารคดี” นั่นค่อนข้างกว้าง เนื่องจากเป็นได้ทั้งประเภทของหนังสือและประเภทของงานเขียน แต่ในที่นี้จะเน้นถึงงานเขียนสารคดีที่มาจากคำว่า Feature ซึ่งมักปรากฏในหนังสือพิมพ์ และนิตยสาร

งานเขียนประเภทนี้จะเป็นงานเขียนที่เน้นองค์ประกอบด้านความสนใจของมนุษย์ (Human Interest) มากกว่าความสดของเหตุการณ์ (Recentness) โดยปกติเมื่อผู้เขียนต้องการจะเขียนสารคดีแล้วมักเลือกเขียนเรื่องราวเกี่ยวกับบุคคล สถานที่ สิ่งประดิษฐ์ หรือถ่ายทอดความคิดบางอย่าง วัตถุประสงค์ของการเขียนสารคดีมักจะเป็นเพราะความน่าสนใจของเนื้อหามากกว่าจะเกิดจากความรีบเร่งเสนอให้ทันเวลาเส้นตาย (Deadline) (มาลี บุญศิรีพันธ์, 2530, น.9) สารคดีในความหมายใหม่นั้นเป็นงานที่อยู่กึ่งกลางของงานเขียนวิชาการกบวรรณกรรม หมายความว่าการเขียนสารคดีจะต้องอาศัยข้อมูลจริง ผู้เขียนจะต้องทำการศึกษาค้นคว้า เก็บรวบรวมตีความข้อมูลเพื่อให้ได้รายละเอียดที่ถูกต้องมาเป็นวัตถุดิบ การเก็บรวบรวมข้อมูลนั้น

บางครั้งนักเขียนสารคดีจะต้องเข้าไปในพื้นที่ที่เป็นแหล่งข้อมูล เช่นเดียวกบที่นักวิชาการลงไปเก็บ

ข้อมูลภาคสนาม เพื่อเขียนงานวิจัย ข้อมูลหรือวัตถุดิบที่นำมาเขียนสารคดีมีจุดหมายเพื่อนำเสนอ

สาระความรู้ที่ถูกต้องแก่ผู้อ่าน เมื่อพิจารณาในแง่นี้จะเห็นได้ว่าสารคดีก็ไม่ต่างจากงานเขียนทางวิชาการ (ธัญญา วังขพันธานนท์, 2548, น.19)

1.2  ประเภทของสารคดี

เดิมนักวิชาการแบ่งประเภทของสารคดีออกเป็น 10 ประเภท ดังต่อไปนี้ (ถวัลย์ มาศจรัส, 2538, น. 24-27 ; พิมาน แจ่มจรัส, 2550, น.114-115)

            1. สารคดีบุคคล (Personal Profiles) เป็นเรื่องราวที่เกี่ยวกับชีวิตที่น่าสนใจของบุคคลทั่วไปในแง่มุมต่าง ๆ

            2. สารคดีโอกาสพิเศษ (Seasonal Stories) เป็นเรื่องที่เขียนตามเทศกาลสำคัญต่างๆ ของ

แต่ละวัน ได้แก่ วันสำคัญ เดือนที่มีความหมายพิเศษ วันพิเศษ ปี พิเศษต่าง ๆ เช่น วันขึ้นปี ใหม่ วันเข้าพรรษา วันจักรี วันเฉลิมพระชนพรรษา ปี รณรงค์วัฒนธรรมไทย เป็นต้น

            3. สารคดีประวัติศาสตร์(Historical Features) เป็นเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ที่นำมาเขียนขึ้นเพื่อย้ำเตือนจิตสำนึกของอนุชนรุ่นหลัง หรือเพื่อเน้นย้ำให้เห็นความสำคัญของเรื่องราวดังกล่าวนั้น เช่น สงครามยุทธหัตถี การเสียกรุงศรีอยุธยา การสร้างกรุงเทพมหานคร เป็นต้น เรื่องราวต่างๆ เหล่านี้เป็นเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ที่นำมาเขียนในแง่มุมใหม่ๆ ได้เสมอ ทั้งนี้เพราะเมื่อเวลาผ่านไป ทรรศนะต่าง ๆ ก็อาจจะเปลี่ยนไป ทำให้เกิดความคิดและมุมมองใหม่ๆ อยู่เสมอ

            4. สารคดีท่องเที่ยว (Travel Features) เป็นการนำเรื่องราวที่พบเห็นจากการท่องเที่ยวมา

เขียนถึงในแง่มุมต่าง ๆ ตามแต่ทรรศนะของแต่ละคน

            5. สารคดีแนะนำวิธีทำ(How-To-Do Features) เป็นเรื่องที่เกี่ยวกับการแสดงขั้นตอนการ

ทำสิ่งใดสิ่งหนึ่ง เช่น การผลิตกีต้าร์ การทำขนม การตัดเย็นเสื้อผ้า หรือทำอาหารพิเศษต่าง ๆ การทำสวน เป็นต้น

            6. สารคดีเด็ก(Children Stories) เป็นเรื่องที่เขียนถึงเรื่องราวของเด็ก อาจจะเป็นจิตวิทยาเด็ก

การเลี้ยงดู การใช้แรงงานเด็ก หรือเรื่องอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องกบเด็กโดยตรง เกร็ดความรู้ต่าง ๆ หรือ

คู่มือการเรียน เป็นต้น

            7. สารคดีสตรี(Women Stories) เป็นเรื่องที่เขียนถึงสตรีในแง่มุมต่าง ๆ เช่น สตรีกับการพัฒนา บทบาทของสตรีในยุคปัจจุบัน สตรีกบการเมือง หรือนักธุรกิจหญิง

            8. สารคดีเกี่ยวกับสัตว์ (Animal Stories) เป็นเรื่องที่เขียนเกี่ยวกับสัตว์ในแง่ของการให้ความรู้ที่เป็นสาระ เช่น ถุงทอง เทพธิดาแห่งสยาม (สารคดีผีเสื้อ) ค้างคาวกิตติ (เรื่องของค้างคาวที่เล็กที่สุดในโลก)

            9. สารคดีความทรงจำ (Memory) เป็นเรื่องราวของความทรงจำในอดีตที่มีความสำคัญสำหรับสังคมที่ผู้เล่าได้ฟื้นความหลังให้ผู้เขียนนำมาเขียนเผยแพร่ หรืออาจจะเขียนเองจากความทรงจำของตนก็ได้ เช่น การอพยพหนีสงคราม การละเล่นสมัยก่อน พิธีกรรมเก่า ๆ เป็นต้น

            10. สารคดีจดหมายเหตุ(Archives) เป็นเรื่องราวของการบันทึกเหตุการณ์สำคัญทางประวัติศาสตร์อาจจะเป็นทางราชการหรือกึ่งราชการก็ได้ บันทึกเหตุการณ์ในประวัติศาสตร์ ตัวอย่างเช่น จดหมายเหตุเสด็จหว้ากอ ของ รัชกาลที่ 4 นอกจากนี้ฝรั่งเดินทางมาเมืองไทยได้เขียนจดหมายไว้จำนวนมาก เช่น จดหมายเหตุลาลูแบร์

            ในขณะที่ มาลี บุญศิรีพันธ์ (2530)แบ่งประเภทสารคดีออกเป็น 2 ประเภทใหญ่ ๆ คือ

            1. สารคดีเกี่ยวกับข่าว หรือสารคดีเชิงข่าว (News Feature) เป็นสารคดีเกี่ยวกับเหตุการณ์ปัจจุบัน การนำเสนอสารคดีอาจไม่ทันเหตุการณ์เท่ากบการเสนอข่าว แต่ก็มีองค์ประกอบของความทันเวลา (Timely) ไม่ถึงกับล้าสมัย เหตุการณ์นั้นยังอยู่ในความคิดคำนึงของประชาชน สารคดีข่าวไม่มีวัตถุประสงค์เพื่อจุดความสนใจให้ผู้อ่านเกี่ยวกับข่าว แต่มีเป้าหมายเพื่อเสนอประเด็นที่อยู่ในความสนใจในฐานะมนุษย์ปุถุชน (Human interest perspective) ที่แฝงอยู่ในเหตุการณ์ข่าว ผู้เขียนจะเน้นที่ผลกระทบอารมณ์ของเหตุการณ์ต่อผู้เกี่ยวข้อง เป็นการให้ข่าวสารอีกแง่หนึ่งนอกเหนือจากที่ปรากฏในองค์ประกอบของข่าว

            2. สารคดีเกี่ยวกับมนุษย์ (Human Interest Feature) คือสารคดีที่ไม่จำเป็นต้องมีคุณค่าทางข่าวแฝงด้วยเสมอไป ไม่จำเป็นต้องเสนอให้ทันเวลาอย่างรวดเร็วเท่าสารคดีข่าว แต่มีคุณสมบัติในทางเร้าใจเร้าอารมณ์ตามธรรมชาติของปุถุชน บางคนเรียกสารคดีประเภทนี้วาสารคดีที่ไม่ใช่ข่าว(Non-News Feature) จะนำเสนอเมื่อไหร่ก็ได้แล้วแต่ความเหมาะสม และเนื้อหาของหน้ากระดาษ สารคดีบางเรื่องต้องคำนึงถึงกาลเทศะอันเหมาะสมเท่านั้น เช่น สารคดีในโอกาสต่าง ๆ สารคดีเกี่ยวกับมนุษย์มักเป็นเรื่องราวที่มนุษย์ทั่วไปสนใจใคร่รู้ โดยเฉพาะความเป็นไปของมนุษย์ ซึ่งมีโอกาสเกิดขึ้นกับตนเองด้วย จึงมีองค์ประกอบทางอารมณ์มากกว่าอย่างอื่น เช่น เรื่องราวเกี่ยวกับสัตว์ เด็ก สตรี สถานที่ประวัติศาสตร์ ชีวิตลำเค็ญ ความสำเร็จในชีวิต สร้างอารมณ์ร่วม ความเข้าใจเห็นใจ สงสาร และชื่นชมกับผู้อยู่ในเหตุการณ์ได้เสมอ

            แต่สำหรับประเภทของสารคดีแนวใหม่ มีการจำแนกในลักษณะ ดังนี้ (ธัญญา วังขพันธานนท์, 2548, น.23-26) สารคดีที่ตีพิมพ์ในนิตยสาร วารสารและหนังสือพิมพ์ในปัจจุบันมีความหลากหลาย ทางด้านเนื้อหาอย่างมาก ทั้งยังแบ่งย่อยออกไปตามกลุ่มของนิตยสารหรือสารสารแนวต่างๆ จากการสำรวจสารคดีที่ปรากฏในสื่อสิ่งพิมพ์ในปัจจุบันพบว่ามีเนื้อหาโดยรวมเกี่ยวกับโลก มนุษย์ ธรรมชาติ สังคม วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี วิถีชีวิตและศิลปวัฒนธรรม ซึ่งหากจัดประเภทย่อย ๆ ของสารคดีที่ปรากฏในสื่อสิ่งพิมพ์อาจจำแนกได้ดังนี้

            1. สารคดีรายงานเหตุการณ์ หมายถึงสารคดีที่มุ่งเสนอเรื่องราวซึ่งเป็นการรายงานเหตุการณ์หรือกิจกรรมที่เกิดขึ้น ณ ที่ใดที่หนึ่งและเหตุการณ์หรือกิจกรรมนั้นมีสาระน่ารู้ที่เป็นประโยชน์กับสาธารณชนหรือบุคคลในแวดวงที่เกี่ยวข้องอย่างไร เช่น บทรายงานการสัมมนา การประชุมทางวิชาการ หรือการจัดงานรำลึกบุคคลและเหตุการณ์สำคัญ เป็นต้น

            2. สารคดีชีวิตบุคคล หมายถึง สารคดีที่มุ่งนา เสนอเรื่องราว หรือแง่มุมในชีวิตของบุคคลใดบุคคลหนึ่ง ไม่จำกัดว่าจะต้องเป็นคนเด่นคนมีชื่อเสียง แต่ชีวิตของบุคคลธรรมดาสามัญก็สามารถ นำมาเขียนเป็นสารคดีชีวิตประเภทนี้ได้ ขึ้นอยู่กับการเลือกและการจับประเด็นที่จะนำเสนอ ลักษณะของสารคดีเกี่ยวกับชีวิตบุคคลจะเป็นการนา เสนอข้อมูลที่จำเป็นเกี่ยวกับชีวประวัติ อาชีพ การงาน การต่อสู้ชีวิต ความสำเร็จหรือความล้มเหลว อุดมคติหรือปรัชญาชีวิตที่บุคคลนั้นๆ ยึดถือ เป็นแนวทาง ผู้เขียนต้องเรียบรียง และจัดลำดับการนำเสนอให้น่าอ่าน คุณค่าของสารคดีชีวิตบุคคล อยู่ที่การแสดงแบบอย่างให้เห็นวิถีการดำเนินชีวิตของปัจเจกบุคคล ซึ่งอาจจะมีทั้งแง่มุมในด้านที่ประสบความสำเร็จและความล้มเหลว นอกจากช่วยให้ผู้อ่านเข้าใจชีวิตมนุษย์มากขึ้นแล้ว อาจเป็นแนวทางในการดำเนินชีวิตให้กับผู้อ่านด้วย

            3. สารคดีเด็ก เป็นสารคดีที่มุ่งนำเสนอเรื่องราวของเด็ก ๆ ทั้งในด้านของความบริสุทธิ์  น่ารัก ความไร้เดียงสาและความใฝ่ฝันหรืออาจจะนำเสนอตีแผ่ให้เห็นถึงปัญหาต่างๆ ที่เกิดขึ้นกับเด็ก เช่น การเอารัดเอาเปรียบ การกดขี่และทารุณกรรมเด็ก ตลอดจนการใช้แรงงานเด็ก การนำเสนอเรื่องราวในสารคดีเกี่ยวกับเด็กนั้น อาจนำเสนอชีวิตของเด็กคนใดคนหนึ่งหรือกลุ่มของเด็กกลุ่มใดกลุ่มหนึ่ง เช่น การนำเสนอปัญหาเด็กเร่ร่อนในเมืองหลวง ปัญหาของเด็กในแคมป์งานก่อสร้าง ความสำเร็จของเด็กอนุรักษ์ป่า

            4. สารคดีท่องเที่ยว เป็นสารคดีที่ได้รับความนิยมตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน และเป็นแนวการเขียนสารคดีที่เก่าแก่ เกิดขึ้นนับแต่มนุษย์ได้เดินทางไปในที่ต่างๆ เป็นการบันทึกและถ่ายทอดประสบการณ์ ความประทับใจเกี่ยวกับสถานที่ ผู้คนในภูมิประเทศและวัฒนธรรมที่นักเดินทางไปสัมผัสพบ การให้ข้อมูลและความรู้เกี่ยวกับสถานที่ที่เป็นแหล่งท่องเที่ยว เช่น การเดินทาง ที่พักแหล่งซื้อของ ฯลฯ สารคดีท่องเที่ยวได้รับความนิยมมากที่สุดในหมู่ นักอ่าน เห็นได้จากนิตยสารหรือวารสารแทบทุกเล่มจะต้องนำเสนอสารคดีประเภทนี้

            5. สารคดีเกี่ยวกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม สารคดีประเภทนี้มีเนื้อหาหลักในการนำเสนอเรื่องราวเกี่ยวกับธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม โดยชี้ให้เห็นถึงคุณประโยชน์และความสัมพันธ์ระหว่างมนุษย์กับสิ่งแวดล้อม ระบบนิเวศ ตลอดจนการอนุรักษ์ฟื้นฟูสภาพแวดล้อม ดิน น้ำ ป่า ภูเขา หรือการตีแผ่ให้เห็นปัญหาและวิกฤติทางด้านสิ่งแวดล้อม ปัจจุบันสารคดีประเภทนี้ได้รับ ความสนใจเป็นอย่างมาก เห็นได้จากมีการนา เสนอในนิตยสารหลายฉบับ เช่น สารคดี วารสาร อ.ส.ท. เป็นต้น

            6. สารคดีวิถีชีวิต ได้แก่ สารคดีที่มุ่งนำเสนอเรื่องราวการดำเนินชีวิตของกลุ่มคนกลุ่มใด กลุ่มหนึ่งที่เห็นว่ามีลักษณะพิเศษเฉพาะที่น่าสนใจ เพื่อนำเสนอและเปิดเผยให้คนอ่านรับรู้ เช่น วิถีชีวิตของชนกลุ่มน้อย กลุ่มชาติพันธ์ต่างๆ ในบริบททางประเพณี ความเชื่อและวัฒนธรรมเฉพาะ กลุ่ม นอกจากนี้แล้วยังหมายถึงวิถีชีวิตของกลุ่มคนในบางสิ่งแวดล้อม เช่น ชีวิตคนในสลัม ใต้สะพานลอย วิถีชีวิตของนักศึกษาในหอพัก วิถีชีวิตของสาวหางเครื่อง เป็นต้น สารคดีวิถีชีวิตเป็น สารคดีที่ผู้เขียนจำเป็นจะต้องลงไปเก็บข้อมูลในสนามหรือในพื้นที่จริง สารคดีประเภทนี้ไม่เพียงแต่ให้ประสบการณ์เกี่ยวกับสังคมมนุษย์เท่านั้น แต่ยังมีคุณค่าในทางมานุษยวิทยาและสังคมวิทยาด้วย

            7. สารคดีเกี่ยวกับสตรี คือสารคดีที่มุ่งนำเสนอเรื่องราวของสตรีทั้งรายบุคคลและกลุ่มสตรี ซึ่งมักมีประเด็นที่นำ เสนอเกี่ยวกับความสนใจ รสนิยม ชีวิตการงานในแต่ละอาชีพ ตลอดจนปัญหาของสตรีในด้านต่างๆ เช่น การทำแท้ง การถูกข่มขืน ปัญหาแรงงานสตรี กลุ่มสตรีในชนบท และบทบาทของสตรีในด้านการเมืองเศรษฐกิจและสังคม เป็นต้น เป็นที่น่าสังเกตว่าสารคดีเกี่ยวกับสตรีส่วนหนึ่งที่นำเสนอในสื่อสิ่งพิมพ์จะเน้นในเรื่องเกี่ยวกับการต่อสู้เพื่อสิทธิสตรี ซึ่งเป็นแนวการเขียนตามความคิดของกลุ่มสตรีนิยมหรือเฟมินิสต์(feminist)

            8. สารคดีรายงานพิเศษ สารคดีรายงานพิเศษ หรือที่เรียกกันว่า “สกู๊ปพิเศษ” เป็นสารคดีที่ มีขนาดยาว อาศัยการเก็บข้อมูลอย่างเป็นระบบรอบด้าน และใช้เวลานานพอสมควร และสิ่งสำคัญคือผู้เขียนสารคดีประเภทนี้ต้องลงไปสัมผัสกับข้อมูลจริง สารคดีรายงานพิเศษมักจะนำเสนอเรื่องราวที่มีลักษณะท้าทายความสามารถในการเก็บข้อมูล หรือเป็นประเด็นที่ต้องใช้ความเสี่ยง อาจเป็นเรื่องที่ผู้เกี่ยวข้องไม่อยากเปิดเผยเพราะผิดกฎหมายหรือไม่ถูกต้องตามประเพณีอันดีงามของสังคม ดังจะเห็นได้จากสารคดีประจำฉบับที่ถูกนำมาขึ้นปกในนิตยสารสารคดี

            9. สารคดีเชิงวิจารณ์ หรือบทวิจารณ์ ได้แก่ สารคดีที่มุ่งแสดงความคิดเห็นติชมหรือวิพากษ์วิจารณ์ในเรื่องใดเรื่องหนึ่งมักปรากฏในหน้าวารสารและนิตยสารแทบทุกฉบับ เช่น บทวิจารณ์ภาพยนตร์ วิจารณ์ดนตรี วิจารณ์หนังสือ วิจารณ์แฟชั่น อาหาร ฯลฯ บทวิจารณ์จะมุ่งประเด็น ติดชมและวิเคราะห์ อธิบายความเกี่ยวกับองค์ประกอบคุณค่าสาระและรวมไปถึงการประเมินค่า บทวิจารณ์ที่ดีไม่เพียงแต่แสดงความเห็นติชมเท่านั้น แต่ผู้เขียนจะต้องมีความรู้และมีหลักในการวิจารณ์ สามารถวิเคราะห์อธิบายหรือตีความให้ผู้อ่านได้รับความรู้เพิ่มเติมด้วย  จากการศึกษาข้างต้นทำให้พบว่าหน้าที่ของสารคดีมีความลึกซึ้งมากขึ้น กล่าวได้ว่าความต้องการอ่าน “สารคดี” ของคนในสังคมไทยมีสูงมากขึ้น เพราะต้องการเข้าใจและรับรู้ถึงความเป็นจริงของประเด็นที่ตนเองสนใจ สารคดีตอบสนองได้เป็นอย่างดี  ขณะเดียวกัน “สารคดี” ในนิตยสารสารคดีก็ทำให้ผู้อ่านจำนวนมากได้หวนกลับคิดถึงตนเองในฐานะส่วนหนึ่งของพลเมืองของประเทศไทยและพลเมืองของโลกด้วยในด้านของการสร้างความเข้าใจในเรื่องสิ่งแวดล้อมและชีวิตมนุษย์

ขอบคุณข้อมูลจาก :

http://archive.lib.cmu.ac.th